آناتومی پانکراس
پانکراس یا لوزالمعده چیست؟ اناتومی و بیماری‌های شایع آن
پانکراس عضوی از بدن است که در شکم قرار گرفته است. این غده نقش عمده‌ای در تبدیل غذایی که می‌خوریم به سوخت برای سلول‌های بدن ایفا می‌کند. پانکراس یا لوزالمعده دو عملکرد اصلی را انجام می‌دهد: یک عملکرد برون‌ریز که به هضم غذا کمک می‌کند و یک عملکرد درون‌ریز که به تنظیم قند خون کمک می‌کند.
اختلالات شایع پانکراس
اختلالات متعددی مرتبط با پانکراس وجود دارد که عبارتند از پانکراتیت حاد، پانکراتیت مزمن، پانکراتیت ارثی و سرطان پانکراس.
ارزیابی بیماری‌های مرتبط با پانکراس به دلیل دسترسی نداشتن به پانکراس دشوار است. روش‌های مختلفی برای ارزیابی پانکراس وجود دارد. آزمایش‌های اولیه پانکراس شامل معاینات بالینی است و به دلیل اینکه پانکراس در عمق شکم و نزدیک به ستون فقرات واقع شده است، دشوار است. آزمایش خون غالباً در شناسایی علت علائم خاص موجود در پانکراس مفید است اما احتمال اشتباه هم در این آزمایش‌ها زیاد است. بهترین آزمایش رادیولوژیک برای ارزیابی ساختار پانکراس شامل توموگرافی کامپیوتری (سی تی اسکن)، اولتراسوند اندوسکوپیک و ام آر آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) است. آزمایش‌های مرتبط با مجرای پانکراس عبارتند از ERCP (کلانژیو پانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک) و MRCP (کلانژیو پانکراتوگرافی تشدید مغناطیسی). همچنین نمونه برداری اکتشافی تنها راه برای تأیید تشخیص بیماری‌های مرتبط با پانکراس است.
پانکراتیت حاد
پانکراتیت حاد یک حمله ناگهانی بوده که باعث تورم پانکراس می‌شود و معمولاً با درد در قسمت بالایی شکم همراه است. درد این بیماری شدید بوده و چند روز طول می‌کشد. از علائم دیگر پانکراتیت حاد می‌توان به تهوع، استفراغ، اسهال، نفخ و تب اشاره کرد. شایع‌ترین علت بروز پانکراتیت حاد، سنگ کیسه صفرا است. از دیگر عوامل ایجاد کننده پانکراتیت حاد می‌توان از اعتیاد به الکل، بیماری‌های ارثی، تروما، اثرات دارویی، عفونت‌ها، عدم تعادل الکترولیت، سطح بالای لیپید خون، عدم تعادل هورمونی یا علل ناشناخته دیگر نام برد. معمولاً درمان‌های دارویی اثر ندارد. بیشتر بیماران مبتلا به پانکراتیت حاد به طور کامل بهبود می‌یابند.
پانکراتیت مزمن
پانکراتیت مزمن یک اختلال پیش‌رونده است که به تخریب پانکراس منجر می‌شود. این بیماری در مردان شایع‌تر است و معمولاً بین افراد ۳۰ تا ۴۰ سال بیشتر دیده می‌شود. ابتدا پانکراتیت مزمن ممکن است با پانکراتیت حاد اشتباه گرفته شود زیرا علائم این دو بیماری مشابه هم است. شایع‌ترین علامت این بیماری درد بالای شکم و اسهال است. با مزمن شدن بیماری، بیمار دچار سوءتغذیه و کاهش وزن می‌شود. در مراحل نهایی بیماری، اگر پانکراس تخریب شود، بیمار به دیابت مبتلا می‌شود.
شایع‌ترین دلیل ابتلا به پانکراتیت مزمن مصرف زیاد الکل است. از دلایل دیگر ابتلا به این بیماری می‌توان به فیبروز کیستیک و اختلالات ارثی پانکراس اشاره کرد. برای درصد قابل توجهی از بیماران علت ابتلا به این بیماری ناشناخته است. تحقیقات بیشتری برای شناسایی دلایل دیگر ابتلا به این بیماری باید انجام شود.
درمان پانکراتیت مزمن به علائم آن بستگی دارد. بیشتر روش‌های درمانی بر مدیریت درد و اصلاح تغذیه تمرکز دارند. مکمل‌های خوراکی آنزیم پانکراتیک برای کمک به هضم غذا مورد استفاده قرار می‌گیرند. بیماران مبتلا به دیابت برای تنظیم قند خون خود باید از انسولین استفاده کنند. پرهیز از مصرف الکل در مرکز اقدامات درمانی قرار دارد.
پانکراتیت ارثی
پانکراتیت در برخی موارد به دلیل اختلالات ارثی روده یا پانکراس ایجاد می‌شود. تکرار حملات حاد پانکراتیت در سنین جوانی (زیر ۳۰ سال) می‌تواند منجر به پانکراتیت مزمن شود. شایع‌ترین اختلال ارثی که باعث ابتلا به پانکراتیت مزمن می‌شود فیبروز کیستیک است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که آزمایش‌های ژنتیکی می‌تواند ابزار ارزشمندی برای شناسایی افراد مستعد ابتلا به پانکراتیت ارثی باشد.
پانکراتیت ارثی هم مانند پانکراتیت مزمن یک اختلال پیش‌رونده است که احتمال بروز خطرات احتمالی دائمی در آن بسیار بالا است. بیماران مبتلا به این اختلال ممکن است دچار درد مزمن، اسهال، سوءتغذیه یا دیابت شوند. درمان این بیماری بر کنترل درد و جایگزینی آنزیم پانکراتیک متمرکز است.
سرطان پانکراس
سرطان پانکراس چهارمین نوع سرطان است که باعث مرگ در مردان می‌شود و پنجمین سرطان مرگ آفرین در زنان است. سرطان پانکراس به بسیاری از درمان‌های استاندارد سرطان مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی جواب نمی‌دهد. این سرطان به صورت مخفی رشد کرده و در ابتدا هیچ علامتی از خود نشان نمی‌دهد. سرطان پانکراس به صورت کلاسیک خود را به شکل یرقان بدون درد نشان می‌دهد که در آن فقط پوست تغییر رنگ داده و زرد می‌شود و هیچ علامت دیگری در آن وجود ندارد. برای تشخیص آن نیز از روش‌های متفاوت رادیوگرافی استفاده می‌شود. اگر سرطان پانکراس در مراحل اولیه تشخیص داده شود می‌توان آن را با روش‌های جراحی درمان کرد. متأسفانه تشخیص زود هنگام این سرطان بسیار استثنایی است. در مراحل پیشرفته‌تر این سرطان، درمان با کنترل علائم و عوارض می‌تواند کیفیت زندگی را بهبود بخشد.
محل قرار گرفتن پانکراس
پانکراس در قسمت بالای سمت چپ در پشت شکم واقع شده است. پانکراس با ارگان‌های دیگر مثل روده کوچک، کبد و طحال احاطه شده است. پانکراس اسفنجی بوده و طول آن حدود ۶ تا ۱۰ اینچ است. پانکراس به شکل یک گلابی تخت یا یک ماهی افقی در شکم قرار دارد.
قسمت پهن آن که به آن سر پانکراس گفته می‌شود در جلوی مرکز شکم قرار دارد. سر پانکراس در محل اتصال شکم و قسمت اول روده کوچک قرار گرفته است. این قسمت محلی است که شکم قسمتی از غذای هضم شده را در روده تخلیه می‌کند و پانکراس آنزیم هضم را روی آن‌ها می‌ریزد.
قسمت مرکزی پانکراس به گردن یا تنه معروف است.
انتهای نازک پانکراس به دم معروف بوده و تا سمت چپ کشیده شده است.
تعداد زیادی از عروق خونی اصلی از جمله عروق مزانتریک فوقانی اطراف پانکراس قرار دارند، سیاهرگ مزانتریک فوقانی، سیاهرگ باب و محور سلیاک، خون را به پانکراس و دیگر ارگان‌های شکم می‌رسانند. تقریباً همه پانکراس (۹۵%) از بافت برون‌ریز تشکیل شده که آنزیم‌های پانکراتیک برای هضم تولید می‌کنند. بقیه بافت پانکراس شامل سلول‌های درون‌ریز بوده که به آن جزایر لانگرهاوس گفته می‌شود. این گروه از سلول‌ها مانند انگور بوده و هورمون‌هایی برای تنظیم قند خون و تنظیم ترشحات پانکراتیک تولید می‌کنند.
عملکرد پانکراس
پانکراس سالم مواد شیمیایی لازم برای هضم غذا را در حجم و زمان مناسب و دقیق تولید می‌کند.
عملکرد برون‌ریزی
پانکراس غدد برون‌ریزی دارد که آنزیم‌های مهمی برای هضم غذا تولید می‌کنند. این آنزیم‌ها شامل تریپسین و کیموتریپسین برای هضم پروتئین‌ها، آمیلاز برای هضم کربوهیدرات‌ها و لیپاز برای شکستن چربی‌ها میشوند. وقتی غذا وارد معده می‌شود، این آنزیم‌ها در سیستم مجاری منتشر شده و در مجرای اصلی پانکراتیک بالا می‌رود. مجرای پانکراس با اتصال به مجرای صفراوی مشترک آمپول واتر را تشکیل می‌دهند که در قسمت اول روده کوچک که به آن دوازدهه یا اثنی عشر گفته می‌شود قرار دارد. مجرای مشترک صفراوی در کبد و در کیسه صفرا قرار دارد و ماده مهم دیگری که به آن صفرا گفته می‌شود را برای هضم غذا تولید می‌کند. مواد پانکراتیک و صفرا در اثنی عشر رها میشوند و به هضم سریع چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها و پروتئین‌ها کمک می‌کند.
عملکرد غدد درون‌ریز
غدد درون‌ریز پانکراس شامل سلول‌های جزیره‌ای (جزایر) بوده که هورمون‌های مهمی تولید کرده و مستقیماً در جریان خون منتشر می‌کنند. دو هورمون مهمی که در این بخش از پانکراس تولید میشوند عبارتند از: هورمون انسولین که باعث پایین آمدن قند خون می‌شود و هورمون گلوکاگون که قند خون ر افزایش می‌دهد. حفظ سطح مطلوب قند خون برای عملکرد صحیح بقیه ارگان‌های بدن مانند مغز، کبد و کلیه‌ها بسیار حیاتی است.